کتابخانه‏هاى فارسى در اینترنت

کتاب هاى دیجیتال و کتابخانه‏هاى مجازى فارسى در اینترنت
مجید رهبانى :سردبیر نشریه جهان کتاب
[e-mail]

سرعت تحولات در زمینه کتابخانه‏هاى مجازى فارسى آن قدر چشمگیر هست که بتوان با احتیاط از ظهور پدیده‏اى جدّى در عرصه حضور زبان فارسى - و البته کتاب فارسى - در شبکه جهانى سخن گفت. در این نوشته کوشیده‏ شده است تصویرى از وضعیت کنونى این پدیده به دست داده شود


«کتاب الکترونیکى»1، «کتابخانه دیجیتال»2 و «کتابخانه مجازى»3 پدیده‏هاى نسبتاً جدیدى هستند که توجه صاحب نظران را به خود جلب کرده و بحث هایى جدّى را مطرح ساخته‏اند. کتاب الکترونیک نسخه دیجیتال یک اثر مکتوب است، حال این اثر به صورت کاغذى هم چاپ شده باشد یا نه. اطلاعات ذخیره شده کتاب الکترونیک به صورت هاى مختلف قابل عرضه و انتشار است. انتشار به صورت لوح فشرده‏4 یا در شبکه جهانى (وب) از آن جمله است. قابلیت کتاب هاى الکترونیک به ارائه اطلاعات آثار مکتوب منحصر نمى‏شود، بلکه آن ها علاوه بر متن، گاه شامل تصویر و صوت و... نیز هستند و مجموعه‏اى «چند رسانه‏اى»5 را تشکیل مى‏دهند. «کتابخانه دیجیتال» و «کتابخانه مجازى» محل نگهدارى و ارائه کتابهاى دیجیتال‏اند و اغلب به معناى واحدى به کار مى‏روند، در صورتى‏که یکى نیستند. بنا به تعریف، «کتابخانه دیجیتال» کتابخانه‏اى است که منابع و امکانات مختلف، شامل کتاب و لوازم و نیروى انسانى و.. را دارد و خدمات کتابدارى و کتابخانه‏اى معمول را با بهره‏گیرى از فن‏آورى دیجیتال ارائه مى‏دهد و البته بخشى از این خدمات را نیز بر روى وب عرضه مى‏کند. ولى کتابخانه مجازى کتابخانه‏اى «بدون مکان» و «بدون کتاب» است. یعنى منابع آن تنها بر روى وب موجود است و همه خدمات را نیز از همین طریق ارائه مى‏کند.
درباره کتاب الکترونیکى و کتابخانه‏هاى دیجیتال و مجازى حرف و حدیث بسیار است. موافقان و مخالفان آن ها بحث هاى زیادى را طرح کرده‏اند و از آینده این پدیده‏هاى نو با خوشبینى یا بدبینى سخن ها گفته‏اند6 که در اینجا قصد تکرار آن ها را ندارم. ولى آن چه امروزه آشکارا دیده مى‏شود، رونق گرفتن کتاب هاى الکترونیک، افزایش تعداد و رشد و گسترشِ شتابان کتابخانه‏هاى مجازى فارسى است. سرعت تحولات در این زمینه آن قدر چشمگیر هست که بتوان با احتیاط از ظهور پدیده‏اى جدّى در عرصه حضور زبان فارسى - و البته کتاب فارسى - در شبکه جهانى سخن گفت. در این نوشته کوشیده‏ام تصویرى از وضعیت کنونى این پدیده به دست دهم. در ابتدا، براى آشنایى با گوشه‏اى از جهانِ کتابِ دیجیتال، از یک کتابخانه مجازى نام‏آور انگلیسى زبان یاد کرده‏ام و پس از آن به کتابخانه‏هاى فارسى موجود در وب پرداخته‏ام. آنچه این نوشته از چنان کتابخانه‏هایى تصویر مى‏کند، اگرچه به واسطه برخى محذوراتِ بى‏نیاز از توضیح نمى‏تواند کامل باشد، ولى تا حدّ زیادى گویاى واقعیت هست.

طرح گوتنبرگ‏
از مدّت ها پیش فعالیتى با نام «طرح گوتنبرگ»7 شکل گرفته است که هدف آن تبدیل کتاب هاى کاغذى به کتاب هاى دیجیتال و ارائه رایگان آن ها در شبکه جهانى است. در حال حاضر متن کامل بیش از 20 هزار عنوان کتاب انگلیسى در کتابخانه مجازى طرح گوتنبرگ در دسترس است و این مجموعه هر روز - دقیقاً هر روز - کامل تر مى‏شود. براى آن که تصورى از نحوه روز آمد شدن مجموعه این کتابخانه داشته باشیم کافى است در نظر آوریم که تنها در یک روز (7 ژوئن 2004 / 18 خرداد 1382) 34 کتاب تازه وارد این کتابخانه شده است و در روز بعد نیز 6 عنوان دیگر به آن افزوده شده. مراجعان به کتابخانه مى‏توانند کتاب هاى مورد نیاز خود را بر اساس نام کتاب، نام مؤلف و موضوع جستجو کنند. تنظیم کتاب ها بر اساس رده‏بندى کتابخانه کنگره صورت گرفته که سرعنوان هاى موضوعى آن چنین است: کلیات، فلسفه، روان‏شناسى، دین، تاریخ، جغرافیا، علوم اجتماعى، علوم سیاسى، حقوق، تعلیم و تربیت، موسیقى، هنر، زبان و ادبیات، علوم، پزشکى، کشاورزى، فن‏آورى، علوم نظامى، علوم دریایى، کتاب‏شناسى، و علوم کتابدارى.
در کتابخانه مجازى طرح گوتنبرگ چند فهرست جانبى هم دیده مى‏شود. از جمله فهرست بسیار حجیمى از کتاب هایى که به زودى عمر حق مؤلف (کپى رایت) آنها به سرخواهد آمد و مى‏شود آن ها را به رایگان در اینترنت گذاشت. جالب آن که در برابر نام هر کتاب، تاریخ دقیق خاتمه اعتبار حق مؤلف آن، با ذکر روز و ماه و سال، درج شده است. این فهرست قریب به هزار عنوان را شامل مى‏شود. فهرست دیگر، مربوط به کتاب هاى در حال آماده شدن (در دست حروف‏نگارى) است که این نیز چند صد عنوان را در بر مى‏گیرد. فهرست مشابهى هم به معرفى عنوان هاىِ پیشنهادىِ متصدیان طرح گوتنبرگ اختصاص یافته که از علاقه‏مندان دعوت مى‏کند تا آن ها را حروف‏نگارى کنند و در اختیار کتابخانه بگذارند. گفتنى است که کارهاى طرح گوتنبرگ به طور داوطلبانه صورت مى‏گیرد. یعنى علاقه‏مندانِ قراردادن کتابى در شبکه جهانى با متصدیان طرح تماس مى‏گیرند و با هماهنگى آنها، آن کتاب را در قالب (فرمت) مشخصى آماده مى‏سازند.
کتابخانه مجازى طرح گوتنبرگ علاوه بر کتاب هایى که در چارچوب این طرح تهیه مى‏شود، سایر کتاب هایى را که در شبکه جهانى به رایگان ارائه شده‏اند نیز در مجموعه خود وارد مى‏سازد؛ و البته مآخذ خود را نیز به دقت ذکر مى‏کند. نکته آخرى که باید درباره پایگاه اینترنتى (سایت) این کتابخانه گفت، طراحى ساده آن است. شکل و شمایل بسیار ساده و بدون پیرایه این پایگاه که آشکارا باعث سهولت کار و نیز سرعت عملِ چشمگیر کاربران در گشودن صفحات و جستجو مى‏شود، مى‏تواند براى همکارانِ تازه کار فارسى زبانِ آن آموزنده باشد.

کتابخانه‏هاى فارسى در شبکه جهانى‏
از شکل‏گیرى کتابخانه‏هاى فارسى در شبکه جهانى مدت زیادى نمى‏گذرد. با این حال این پدیده نیز مانند همه پدیده‏هاى «عصر انقلاب دیجیتال» به سرعت در حال رشد و گسترش است. شمارى از این کتابخانه‏ها در پایگاه هاى اینترنتى شکل گرفته‏اند و بسیارى نیز وبلاگ‏هایى هستند که براى این کار راه‏اندازى شده‏اند. از پایگاه هاى اینترنتى چند «کتابخانه دیجیتال» که بگذریم، بقیه این کتابخانه‏ها را باید «کتابخانه مجازى» به شمار آوریم. یکى از ویژگی هاى این کتابخانه‏ها آن است که هیچ یک جنبه تجارى مستقیم ندارند. یعنى وجهى بابت استفاده از مجموعه‏شان مطالبه نمى‏کنند. از برخى کتابخانه‏هاى داراى گرایش هاى اعتقادى یا سیاسى خاص که بگذریم، اکثر کتابخانه‏ها کوشیده‏اند جانب بى‏طرفى را که یک اصل اساسى در اطلاع‏رسانى و البته کتابدارى است رعایت کنند و از اعمال سلیقه شخصى بپرهیزند. از این رو، مجموعه‏هاى بسیارى از آن ها شامل همه‏گونه کتاب دیجیتال موجود در شبکه جهانى مى‏شود.
چنان که از توضیحات برخى کتابخانه‏ها برمى‏آید، آن ها حاصل ابتکار و صرف وقتِ جوانان علاقه‏مندى است که به تنهایى‏
دست به کار شده‏اند و سپس کسان دیگرى به یارى آن ها آمده‏اند و رفته رفته چنین مجموعه‏هایى را شکل بخشیده‏اند. در این کتابخانه‏ها که اغلب به صورت وبلاگ‏اند، مجموع نامه‏هاى الکترونیک (اى‏میل) مراجعان و یادداشت هاى توضیحى صاحبان وبلاگ‏ها خود «تاریخچه»اى از چگونگى شکل‏گیرى کتابخانه‏ها نیز هست. یک ویژگى مهم و امیدبخش این کتابخانه‏ها، مستقل و خودجوش بودن آن هاست و باعث مسرّت است که هنوز پاى نهادهاى دولتى و «حمایت»هاى مخرب آن ها به این عرصه گشوده نشده است.
برخى از این کتابخانه‏ها خود دست به کار حروف‏نگارى کتاب ها و قرار دادن آن ها در شبکه جهانى‏اند و بسیارى دیگر صرفاً کتاب هاى موجود در وب را گرد مى‏آورند و به ابتکار و سلیقه خود آن ها را رده‏بندى موضوعى مى‏کنند. بعضى‏ها مآخذ کتاب ها را ذکر کرده‏اند و شمارى آن را مسکوت گذاشته‏اند. در هر حال همین ویژگى اخیر باعث شده که این مجموعه‏ها مشابهت زیادى با هم داشته باشند و گاه حتى یکسان بهنظر برسند. رده‏بندى موضوعى اغلب کتابخانه‏ها نیز اشکالات اساسى دارد و پیداست که در این کار کمتر از دانش کتابدارى یا راهنمایى کتابداران استفاده شده است. این اشکالات منحصر به به‏کار نگرفتن نظام هاى رده‏بندى استاندارد و شناخته شده نیست، بلکه در همین رده‏بندیهاى ابداعى فعلى هم برخى از کتاب ها در جاى درست قرار ندارند. اشکال دیگرى که در بسیارى از کتابخانه‏هاى مجازى دیده مى‏شود این است که فهرست کتاب ها صرفاً نام کتاب را در خود دارد و بس، بى‏آن که مشخصات دیگرى مانند نام نویسنده و احیاناً مترجم کتاب را ارائه کند. در نتیجه در مواردى که اثرى نام آشنا نیست یا صرفاً از عنوان آن نمى‏شود به محتوایش پى برد، کاربر چاره‏اى جز گشودن پرونده (فایل) یا پرونده‏هاى کتاب ندارد که خود باعث اتلاف وقت و زحمت بیهوده است. دیگر این که کتاب هاى فارسى موجود در این کتابخانه‏ها در قالب هاى PDF و HTML و یا فای لهاى فشرده )ZIP( ارائه مى‏شوند که در مواردى ممکن است ضبط یا گشودن آن ها خالى از دشوارى نباشد، ولى اغلب ناممکن نیست.
آن چه در بسیارى از کتابخانه‏هاى مجازى فارسى در دسترس است تنها شامل کتاب نیست، بلکه نوشته‏هایى اعم از داستان، مقاله، تک نگاشت و... نیز کمابیش در میان مجموعه‏ها دیده مى‏شود. همچنین است آثارى که احتمالاً هیچ‏گاه «چاپ کاغذى» نداشته‏اند. به تازگى شمارى از نویسندگان ایرانى مهاجر که به دلایلى امکان انتشار آثارشان را در داخل یا خارج کشور نیافته‏اند به جمع طرفداران کتابخانه‏هاى مجازى پیوسته‏اند و نوشته‏هاى خود را در آن ها عرضه مى‏کنند. و البته وجود کتاب هایى که مدّتهاست نایاب‏اند و مجال انتشار دوباره نیافته‏اند و یا آثارى که امروز به دلایلى بازچاپ آن ها مقدور نیست از جاذبه‏هاى کتابخانه‏هاى مجازى‏اند.
در اینجا شمارى از این کتابخانه‏ها معرفى شده‏اند. آشکار است که این ها تمام کتابخانه‏هاى فارسى نیستند، بلکه نمونه‏هایى هستند از پدیده روبه‏رشد و گسترشى که همپاى تحولات عظیم جهانى در این عرصه، در حوزه زبان و فرهنگ ما شکل گرفته است.

نگاهى به چند کتابخانه دیجیتال و مجازى فارسى‏
«کتابهاى رایگان فارسى»8 نام وبلاگى است که فهرست مفصلى از کتاب هاى دیجیتال فارسىِ موجود در شبکه جهانى را گردآورده است. شاید مفصل ترین و کامل ترین فهرست چنین کتاب هایى را در همین وبلاگ بتوان یافت. سعى گرداننده وبلاگ آن بوده که بدون جانبدارى از گرایش یا اعمال سلیقه‏اى خاص، هر آن چه را از کتاب هاى فارسى در شبکه جهانى موجود است فهرست کند. او همچنین در توضیحى، بر این نکته تأکید ورزیده که نه کتاب هاى ضد مذهبى را در فهرست خود قرار مى‏دهد و نه آثار ضد رژیم را. چرا که مى‏خواهد به کار خود تداوم ببخشد و این دو دسته کتاب مانع از تحقق چنین خواستى خواهند شد.
رده‏بندى موضوعى کتاب ها در این کتابخانه، غیرحرفه‏اى و ناکامل است و چون این وبلاگ مجهز به«جستجوگر» نیست، رده‏بندى یاد شده مزید بر علت شده است. نداشتن جستجوگر نقطه ضعف بزرگى براى چنین مجموعه نسبتاً مفصلى از کتاب هاست. در این کتابخانه مراجعان مى‏توانند از اطلاعاتى که در بخش هاى جانبى وجود دارد بهره ببرند؛ مانند عناوین کتاب هاى جدید هر ماه و آخرین اطلاعات درباره کتاب هاى فارسى موجود در اینترنت. ضمناً مراجعان مى‏توانند با درج نشانى پست ‏الکترونیک خود در جایى که مشخص شده، فهرست کتاب هاى جدید هرماه را به صورت اى‏میل دریافت کنند. فهرست کتاب هاى در دست تهیه نیز در وبلاگ دیده مى‏شود، همچنین فراخوانى خطاب به علاقه‏مندان، که هریک داوطلبانه 20 صفحه از یک کتاب را حروف‏نگارى کنند. آخرین کتابى که براى این کار پیشنهاد شده، کلیات ایرج میرزا است.
متأسفانه این کتابخانه آمارى از مجموعه خود به دست نداده است، ولى با یک بررسى اجمالى مى‏شود دریافت که صدها عنوان کتاب در آن فهرست شده است. براى مثال، در زیر سرعنوان موضوعى «تاریخ»، بیش از 30 عنوان وجود دارد که البته برخى از آنها مقاله‏اند و نه کتاب (مانند مقالات دکتر امیرحسین خنجى و عبدالله شهبازى). در زیر عنوانِ «شعر» حدود 50 اثر کلاسیک ادبیات فارسى دیده مى‏شود، بعلاوه 70 اثر در قالب شعر نو. رده «کتاب هاى دینى: اسلام» نزدیک به 200 عنوان را شامل مى‏شود. افزون بر آن، مجموعه آثار مرتضى مطهرى، على شریعتى، محسن قرائتى و محمد حسین حسینى تهرانى نیز در دسترس است که کتاب هاى بسیارى را در بر دارند. به این جمع، حدود 30 کتاب از اهل سنّت را هم باید افزود. در همین بخشِ «کتاب هاى دینى»، علاوه بر ترجمه عهد عتیق و عهد جدید، چند رساله ظاهراً تبشیرى در توضیح دین مسیح آمده است.
در این کتابخانه هم مجموعه کاملِ کتاب هاى فارسىِ موجود در پایگاه اینترنتىِ «آرشیو مارکسیست‏ها» آورده شده و هم مجموعه کتاب هاى پایگاه شوراى نگهبان که در آن عناوینى چون لوایح آقا شیخ فضل‏الله نورى، خاطرات آیت‏الله محمد یزدى و خاطرات آیت‏الله طاهرى خرم‏آبادى دیده مى‏شود. کتابخانه بخش هایى را به«داستان هاى علمى» و «آموزش کامپیوتر» (با بیش از 20 عنوان) و نیز کودکان و نوجوانان اختصاص داده است. در بخشِ مفصلِ «کتاب هاى کودکان و نوجوانان» آثارى از صمد بهرنگى، فریبا کلهر، مصطفى رحماندوست، سوسن طاقدیس و... (در بیش از 100 عنوان) دیده مى‏شود.

کتابخانه پایگاه اینترنتى «ایران - ساره»9 مجموعه‏اى مشابه «کتاب هاى رایگان فارسى» را ارائه مى‏کند. این پایگاه اینترنتى کتاب هاى موجود در اینترنت را فهرست کرده و به آن ها پیوند (لینک) داده است. این کتابخانه نیز بخش خاص کودکان و نوجوانان دارد. کتابخانه ساره هم فاقد قابلیت جستجوست.

پایگاه اینترنتى «بانى‏تک»10 داراى یک کتابخانه دیجیتال است که در آن مجموعه‏اى نسبتاً کم تعداد از ادبیات کلاسیک و معاصر قرار گرفته است. هم کلیله و دمنه، رباعیات خیام، گلستان سعدى و دیوان حافظ را در آن مى‏توان یافت و هم آثار فروغ فرخ‏زاد، جلال آل‏احمد و صمد بهرنگى را. تفاوت این کتابخانه با دیگر کتابخانه‏ها در این است که متصدیان آن خود به کار حروف‏نگارى کتاب ها مى‏پردازند و ظاهراً کمتر از کتاب هاى موجود در دیگر کتابخانه‏ها استفاده مى‏کنند. آن ها در توضیحى آورده‏اند که تنها کتاب هایى به این کتابخانه وارد مى‏شوند که از مرگ نویسندگانشان 30 سال گذشته باشد و مشمول حق مؤلف نشوند. از علاقه‏مندان هم دعوت کرده‏اند کتاب هایى را که ویژگى پیش گفته را دارند حروف‏نگارى کنند و در اختیار این کتابخانه بگذارند. همچنین خواستار شده‏اند که خوانندگان اغلاط املایى کتاب ها را یادآور شوند. در صفحه اصلى کتابخانه دو اعلان دیگر نیز دیده مى‏شود: اسامى کتاب هاى تازه افزوده شده (سفرنامه ناصرخسرو و کلیله و دمنه) و خبر کتاب هاى در دست آماده‏سازى (خسى در میقات و غربزدگى / جلال آل‏احمد و نامه‏هاى فروغ فرخزاد)

«کتابخانه مجازى داستان هاى فارسى»11 که عبارتِ «وابسته به وبلاگ شب هاى بدون صبح» را در سرلوحه دارد، مجموعه‏اى از رمان‏ها و داستان هاى کوتاه و بلند ادبیات معاصر ایران و جهان را گردآورده است با آثارى از صادق هدایت، جلال آل‏احمد، غلامحسین ساعدى، هوشنگ گلشیرى، على‏اشرف درویشیان، محمود دولت‏آبادى، غزاله علیزاده، جعفر مدرس‏صادقى، محمد محمدعلى، فرشته مولوى، منیرو روانى‏پور، شهریار مندنى‏پور و زویا پیرزاد (نویسندگان ایرانى) و نوشته‏هایى از گى دو موپاسان، آنتوان چخوف، فدریکو گارسیا لورکا و میلان کوندرا (از نویسندگان خارجى). در این کتابخانه حدود 200 اثر در دسترس است.

«آواى آزاد»12 عنوان پایگاهى اینترنتى است که مجموعه مفصلى از آثار شاعران معاصر نام‏آور یا گمنام را عرضه مى‏کند. از برخى شاعران دفترهاى کاملى آورده شده و از برخى گزینه‏هایى از اشعار. براى مثال نادر نادرپور، محمدرضا شفیعى کدکنى، سیاوش کسرایى، حمید مصدق، فرخ تمیمى، منوچهر آتشى، فروغ فرخزاد و سهراب سپهرى جزء دسته اول‏اند و مهدى اخوان ثالث، احمد شاملو، م. آزاد، سیمین بهبهانى، نصرت رحمانى، محمد حقوقى، ه . ا. سایه، یدالله رویایى و... جزء دسته دوم. از برخى شاعران فایل‏هاى صوتى نیز وجود دارد که شنیدنى است. چنان‏که پیش تر گفته شد، شاعران گمنامِ هم آثارشان را در این پایگاه عرضه‏ کرده‏اند که تعدادشان چندان کم نیست. خوشبختانه این پایگاه در حاشیه صفحه اصلى، آمار مجموعه خود را ارائه مى‏کند که آخرین آن در هفته سوم خرداد ماه چنین بود: در مجموع، آثار 63 شاعر عمدتاً نوپرداز در این پایگاه ارائه شده است که شامل 176 دفتر شعر و 5594 شعر است.

پایگاه اینترنتى «خوابگرد»13 به مدیریت سیدرضا شکراللهى در دو بخش کتاب هاى معدودى را عرضه کرده است. در بخش «کتابخانه» آثارى عرضه شده که نویسندگان و مترجمان آن ها فرستاده‏اند. از جمله: داستان کوتاه «سایه» / مهدى مرعشى؛ «پارک خیابان اصلى»/ محمدامین زمانى؛ «بولداگ» / آرتور میلر، ترجمه اکرم کبیرى و «چتر»/ یاسونارى کاوایانا، ترجمه دامون مقصودى. در بخش «ضد سانسور»، بخش هاى حذف شده چند کتاب، مانند رمان‏هاى شوخى و آهستگى از میلان کوندرا آورده شده است. در آن همچنین متن کامل چند اثر در دسترس است که یا تاکنون در ایران منتشر نشده‏اند یا با حذف بخش هایى منتشر شده‏اند و یا مدّت هاست که منتشر نمى‏شوند و نایاب‏اند. بوف‏کور / صادق هدایت، مرگ یزدگرد/ بهرام بیضایى، سنگى بر گورى/ جلال آل‏احمد و... از آن جمله‏اند. مجموعه آثار این پایگاه از 25 عنوان فراتر نمى‏رود.

کتابخانه «دوات» بخشى از پایگاه اینترنتى رضا قاسمى‏14، نویسنده ساکن خارج کشور است که نزدیک به 70 اثر را از نویسندگان معاصر ایران و جهان عرضه مى‏کند. از رضا قاسمى تاکنون کتاب هاى همنوایى شبانه ارکستر چوبها (چ 4، نشر ورجاوند)، حرکت با شماست میکوشیو و معماى ماهیار معمار (هردو: انتشارات نیلوفر) و چاه بابل (سوئد: نشرباران) منتشر شده است. متن کامل کتاب اخیر در کتابخانه «دوات» موجود است ولى قاسمى کتاب هاى چاپ ایران خود را در کتابخانه قرار نداده است.

پایگاه اینترنتى «سخن»15 که علاوه بر معرفى کتاب، به عنوان یک «کتابفروشى الکترونیک» نیز فعالیت دارد، مجموعه‏اى از آثار نویسندگان ایرانى را ارائه کرده است. این پایگاه در نظر دارد 80 نمونه از داستان هاى کوتاه فارسىِ 80 سال گذشته ایران را به تدریج عرضه کند. در حال حاضر بیش از 30 داستان در دسترس است که از آن جمله است: «فارسى شکر است»/ محمد على جمالزاده؛ «سه قطره خون»/ صادق هدایت؛ «گیله مرد»/ بزرگ علوى؛ «چرا دریا طوفانى شده بود»/ صادق چوبک؛ «جشن فرخنده» / جلال آل‏احمد؛ «ماهى و جفتش»/ غلامحسین ساعدى؛ «کمربند صاعقه» / پرویز دوایى؛ «آینه» / محمود دولت‏آبادى؛ «بفرینه»/ على‏اشرف درویشیان؛ «جزیره»/ غزاله علیزاده؛ «مرغدانى»/ محمد محمدعلى.
متصدیان این پایگاه توضیح داده‏اند که انتخاب داستان ها بر اساس «شهرت و مقبولیت عمومى» آن ها صورت گرفته و سعى شده تا «داستان ها سبک و شخصیت ادبى هر نویسنده را به نمایش بگذارد». همچنین با «نویسندگانِ در دسترس» در مورد انتخاب آثارشان مشورت شده است. و دیگر این که این داستان ها همگى در ایران منتشر شده‏اند و آثار چاپ خارج و نوشته‏هاى نویسندگان ایرانى مهاجر را شامل نمى‏شوند.

«کتابخانه هرمس»16 وبلاگى است که خود را «کتابخانه علوم انسانى» معرفى کرده و مدیر آن مجتبى ذوقى است. این وبلاگ علاوه بر کتاب هایى که تحت عنوان «کتاب ماه» در حوزه یادشده معرفى مى‏کند، مجموعه‏اى از کتاب هاى فارسى - البته در زمینه ادبیات - را به صورت پیوند به پایگاه ها و کتابخانه‏هاى دیگر عرضه کرده‏است.

پایگاه اینترنتى «گفتمان»17 مجموعه‏اى از داستان هاى کوتاه آنتوان چخوف را از روى ترجمه فارسىِ سروژ استپانیان (مجموعه آثار چخوف، انتشارات توس) گردآورده و قرار است به تدریج بر تعداد آن ها بیفزاید. «در پستخانه»، «انتقام زن» و «بوقلمون صفت» از جمله این داستان هاست که فارغ از حقوقِ مترجمِ درگذشته و ناشر حىّ و حاضر آن ها در اینترنت قرار گرفته است.


«تاریخ و فرهنگ ایران زمین»18 پایگاهى است به مدیریت دکتر امیرحسین خنجى، شامل مقالات تاریخى او و متن کامل کتابى از وى به نام تاریخ ایران زمین: از دورترین دوران تا سال 628 میلادى. این کتاب از مهاجرت اقوام آریایى به سرزمین ایران تا پایان کار سلسله ساسانى و خسرو پرویز را در بر دارد. متن کامل دو سه کتاب دیگر مانند موش و گربه / عبید زاکانى، گلشن راز / شیخ محمود شبسترى و رباعیات خیام هم در این پایگاه در دسترس است.

پایگاه «مرکز جهانى اطلاع‏رسانى آل‏البیت»19 داراى کتابخانه‏اى است که نزدیک به 200 عنوان کتاب را در رده‏بندى موضوعىِ قرآن و علوم قرآنى، اهل بیت، حدیث و علوم حدیثى، فقه و احکام، فلسفه و کلام، ادبیات و... ارائه مى‏کند. این کتابخانه قابلیت جستجو بر اساس نام کتاب و نام مؤلف را دارد و همچنین امکان جستجو در متن کتاب ها را در اختیار کاربران مى‏گذارد. این مرکز زیر نظر دفتر آیت‏الله سیستانى اداره مى‏شود.

کتابخانه پایگاه اینترنتى «حوزه»20 هم نزدیک به 100 عنوان کتاب در حوزه دین را عرضه مى‏کند و داراى قابلیت جستجو بر اساس عنوان کتاب، نام مؤلف و موضوع است.

پایگاه اینترنتى «امام على»21 کتابخانه‏اى را با دو فهرست - بر اساس نام کتاب ها و نام مؤلفان - تشکیل داده است که در آن آثارى از 26 مؤلف عرضه شده است. از جمله این آثار، متن کامل شرح نهج‏البلاغه محمدتقى جعفرى در 27 جلد است.

کتابخانه کوچکى شامل مقالات دکتر حسین الهى قمشه‏اى تشکیل شده است‏22 که ترجمه فارسى قرآن، دیوان حافظ، رباعیات خیام، گلستان سعدى و گلشن‏راز شیخ محمود شبسترى را هم ارائه کرده است. در صفحه اصلى کتابخانه این اعلان دیده مى‏شود: «در آینده کتاب هاى الهى سایر ادیان نیز به کتابخانه اضافه خواهد شد.»

«آرشیو مارکسیست‏ها در اینترنت»23 بخشى از پایگاه بزرگى است که آثار نظریه‏پردازان مارکسیست را به زبان هاى گوناگون ارائه مى‏کند. این کتابخانه شامل مجموعه‏اى از آثار ترجمه شده به فارسى و رده‏بندى شده بر اساس نام نویسندگان است. «آرشیو مارکس و انگلس»، «آرشیو لنین» و «آرشیو تروتسکى»، «آرشیو رزا لوکزامبورگ»، «آرشیو بِبِل»، «آرشیو دویچر»، «آرشیو گرامشى» و «آرشیو مِندل» از جمله بخش هاى کتابخانه است. همچنین در آن مجموعه‏اى تحت نام «آرشیو سلطان زاده» (آوتیس میکائیلیان) وجود دارد که شامل چند مقاله است از جمله: «کوشش هاى اولیه براى تشکیل اتحادیه‏هاى کارگرى در ایران»، «جنبش سندیکایى ایران»، «موقعیت زن ایرانى» (هر سه مربوط به سال 1922). این کتابخانه فاقد «جستجوگر» است و ضمناً شامل همه آثار ترجمه شده اندیشه‏ورزان مارکسیست هم نیست. براى مثال در آن اثرى از نوشته‏هاى بوخارین، مائو، بتلهایم،... و متون مارکسیستى متعددى که در چند سال گذشته در ایران منتشر شده دیده نمى‏شود. ظاهراً گرایش تروتسکیستى گردانندگان پایگاه موجد این نقص است. گفتنى است که اغلب کتابخانه‏هاى مجازى فارسى، مجموعه کتاب هاى این پایگاه را معرفى کرده‏اند.

«کتابخانه دیجیتال»24 عنوان پایگاهى اینترنتى است که مجموعه کتاب هایى را در موضوعات کامپیوتر، اینترنت، ادبیات، علوم، دین، کودکان و نوجوانان و کتاب هاى درسى گردآورده است که البته بخش کامپیوتر و اینترنت آن غنى‏تر از سایر بخش هاست. این کتابخانه چند بخش راه نیفتاده دارد که هنوز کتابى وارد آن ها نشده است. اشکال فهرست این کتابخانه آن است که بجز نام کتاب، اطلاعات دیگرى از آن نمى‏دهد. در نتیجه، مراجعه‏کننده ناچاراست پرونده کتاب ها را باز کند تا اطلاعات بیشترى به دست آورد.

کتابخانه پایگاه «پارس ئى‏بوک»25 هم مجموعه مختصرى را با رده‏بندى موضوعىِ شبیه «کتابخانه دیجیتال» ارائه مى‏دهد، با این تفاوت که در فهرست‏هاى آن مشخصات بیشترى از کتابها دیده مى‏شود. در این فهرست‏ها علاوه بر نام کتاب، نام نویسنده و مترجم، حجم پرونده‏هاى کتاب و تاریخ قرار گرفتن آن در کتابخانه هم درج شده است.

کتابخانه «علوم رایانه»26 مجموعه‏اى از کتابهاى آموزش کامپیوتر و اینترنت گرفته تا متون مذهبى و ادبیات را عرضه مى‏کند که البته غلبه با کتاب هاى دسته اول است.

پایگاه اینترنتى «امیر ارسلان»27 متن کامل کتاب امیر ارسلان نامدار را عرضه مى‏کند. البته این پایگاه را فعلاً یک کتابخانه مجازى نمى‏توان نامید ولى قرار است در آینده کتاب هاى دیگرى هم به آن افزوده شود. این پایگاه کوشیده است نمونه خوبى از یک کتاب دیجیتال را به نمایش بگذارد؛ کتابى که قابلیت هاى مختلفى را در اختیار کاربران قرار مى‏دهد. امکان تغییر رنگ صفحه و امکان ذخیره آخرین صفحه‏اى که کاربر مطالعه کرده است (براى آن که در ارتباط بعدى با پایگاه از همان جا مطالعه را شروع کند) از جمله این قابلیت هاست. همچنین فهرست «بخش هاى داستان» و فهرست «شخصیت هاى داستان» دو نمایه سودمند این کتاب دیجیتال است. در فهرست شخصیت ها توضیح مختصرى نیز درباره هر نام داده شده تا چنان چه خواننده در میان داستان با شخصیتى روبه‏رو شد که فراموشش کرده است بتواند بار دیگر او را به یاد آورد. پایگاه در دست تکمیل است و در آینده قابلیت هاى بیشترى خواهد یافت. یکى از کمبودهاى فعلى پایگاه، مصور نبودن آن است. چاپ هاى سنگى امیر ارسلان اغلب داراى نقاشی هایى دیدنى بودند. جاى مجموعه‏اى از این نقاشی ها در این پایگاه خالى است.

پایگاه هاى اینترنتى اختصاصى نویسندگان و شاعران ایرانى از جمله مکان هایى در شبکه جهانى است که داراى کتاب هاى دیجیتال‏اند. این پایگاه ها همه یا شمارى از آثار این افراد را در بردارند و به این ترتیب، خود مهم ترین منبع تأمین کتاب را براى کتابخانه‏هاى مجازى تشکیل مى‏دهند. تعداد این پایگاه ها مرتباً رو به افزایش است و براى نمونه مى‏توان به پایگاه هاى این افراد اشاره کرد: فرخ تمیمى، احمد شاملو، على شریعتى، احساس طبرى، احمد کسروى، هوشنگ گلشیرى، مرتضى مطهرى، عباس معروفى و...

از کتابخانه‏هاى پیش گفته که بگذریم، باید از تلاش هایى یاد کنیم که از طرف همزبانان افغانستانى به عمل آمده است. پایگاه اینترنتى «آریایى»28 کتابخانه‏اى تشکیل داده که بجز دو عنوانِ آن، بقیه منتخبى است از مجموعه وبلاگ «کتاب هاى رایگان فارسى». آن دو کتاب، ترجمه فارسى خاموش مجاهد و شکست روس است که هر دو را «بریگادر محمد یوسف»، افسر ارتش پاکستان نوشته است. در این کتاب ها بر نقش ژنرال اختر عبدالرحمن، رئیس پیشین اطلاعات ارتش پاکستان در دوران مبارزه مجاهدان افغانستان با قواى اشغالگر شوروى تأکیدى گاه اغراق‏آمیز شده است. (ژنرال عبدالرحمن که خود تبار افغانستانى داشت، در سال 1988 به همراه ژنرال ضیاءالحق در یک سانحه هوایى کشته شد.)
« کتابخانه دل‏آباد»29 وبلاگى است متعلق به جواد منصور پوپل که او هم مجموعه‏اى منتخب از «کتاب هاى رایگان فارسى» گردآورده، به علاوه «متن کامل قانون اساسى جدید» افغانستان (به فارسى و پشتو)، «متن قانون اساسى زمان اعلى‏حضرت محمدظاهر شاه (1343)» و «متن کامل قانون انتخابات افغانستان».

از کتابخانه‏هاى یادشده که بگذریم باید از خیل وبلاگ‏هایى یاد کنیم که هر یک به گونه‏اى در همین طریق کارهایى کرده‏اند و مى‏کنند. البته آن ها را نمى‏توان «کتابخانه» دانست، چرا که بیشتر فضاهاى شخصى و خصوصى‏اند که نوشته‏هایى را ارائه مى‏کنند که گردانندگان آن ها مى‏پسندند و دوست دارند. این وبلاگ‏ها اغلب کشکولى هستند حاوى مجموعه‏اى از داستان هاى کوتاه برگزیده صاحب وبلاگ، قطعاتى از کتاب هایى که او خوانده و آن ها را پسندیده، احتمالاً پیوند به یکى دو کتاب بى‏ارتباط با هم، تصویرهایى از چند نویسنده و شاعر و هنرپیشه، ترانه‏هایى از چند خواننده مشهور داخلى و خارجى و البته طبع آزمایی هاى «وب‏نویس» که جاى خود را دارد. با این تفاصیل، مراجعان به چنین مجموعه‏اى، اغلب از خود صاحب وبلاگ یا چند دوست و آشناى او فراتر نمى‏روند.
*
در خاتمه باید یادآور شد که به رغم مشکلاتى که کاربران اینترنت در ایران با آن ها مواجه‏اند، کتابخانه‏هاى مجازى فارسى به سرعت در حال گسترش‏اند. معضلاتى چون سرعت کم اینترنت در ایران، بیش از حدّ زمان‏بر بودن ارسال و دریافت پرونده‏ها، ممیزى رو به گسترش دولتى و... نتوانسته است مانعى بازدارنده بر سر راه این پدیده پویا قرار دهد. در حال حاضر مجموع کتاب هاى دیجیتالِ فارسى در اینترنت به صدها عنوان مى‏رسد و تا رسیدن به مرز هزار عنوان زمان لازم است. ولى با سرعت رشدى که این پدیده دارد، هیچ بعید نیست که در آینده‏اى نه چندان دور از هزاران عنوان کتاب فارسى در شبکه جهانى یاد کنیم. از سوى دیگر نقش کتابخانه‏هاى مجازى در گسترش زبان فارسى و نفوذ کتاب هاى ایرانى در جوامع فارسى زبانِ همجوار موضوعى است که به یقین ارزش بررسى جدّى را دارد.
ویژگى اصلى بزرگراه هاى اطلاعاتى جهانى قاعدتاً دسترسى سریع، آسان، ارزان و بدون مانع و رادع به اطلاعات است. با این حال برخى دولت ها از جمله در ایران سیاست هاى ممیزى اینترنت را در پیش گرفته‏اند. ظاهراً کتابخانه‏هاى مجازى هم از موج فزاینده این ممیزى یا «فیلترینگ» - آن گونه که متصدیان امر کار خود را مى‏نامند - در امان نمانده است. شاهد این مدعا کتابخانه‏اى است که تقریباً مجموعه‏اى شبیه به«کتاب هاى رایگان فارسى» را عرضه مى‏کرد و تا چندى پیش قابل دیدن بود ولى امروز نیست. این در حالى است که یک بررسى اجمالى نشان مى‏دهد که در میان صدها عنوان کتاب فارسى موجود در اینترنت، غلبه با کتاب هاى دو حوزه «ادبیات» و «دین» (یعنى متون مذهبى شیعى) است و در مقابل، کتاب هاى «سیاسى» به طور اعم و کتاب هاى «مخالفان سیاسى» به طور اخص، صرفاً بخش بسیار کوچک و ناچیزى را تشکیل مى‏دهند.
چندى پیش مدیرعامل «شرکت دیتاى مخابرات ایران» در مصاحبه‏اى اعلام کرد که تاکنون شرکت مخابرات بیش از 70 میلیارد ریال صرف «فیلترینگ» پایگاه هاى اینترنتى کرده، ولى نتوانسته است به طور کامل به نتیجه مورد نظر خود برسد30. باید منتظر بود و دید که در آینده چه سهمى از چنین بودجه‏هاى کلانى نصیب کتاب هاى دیجیتال و کتابخانه‏هاى مجازى فارسى خواهد شد!

1. ebook
2. Digital Library
3. Virtual Library
4. CD_ROM
5. Multimedia
6. چند نمونه از مقالات خواندنى در این زمینه:
- عبدالحسین آذرنگ، «ئى‏بوک و پى بوک»، جهان کتاب، س 7، ش 24-21، (اسفند 1381 - فروردین 1382).
- طاهره طاهرى، «کتابخانه ملى: دیجیتالى یا سنتى»، فصلنامه کتاب، دوره 13، ش 4، (زمستان 1381).
- کیوان کوشا، «نشر اینترنتى: فرصت ها و چالش هاى نشر کتاب در محیط شبکه جهانى وب»، فصلنامه کتاب دوره 14، ش 1، (بهار 1382).
- مهرداد نیکنام، «کتاب الکترونیک»، فصلنامه کتاب دوره 14، ش 1، (بهار 1382).
- مارک هرینگ، «ده دلیل بر اینکه اینترنت جانشین کتابخانه نمى‏شود»، ترجمه سیمین نیازى، فصلنامه کتاب، دوره 13، ش 3، (پاییز 1381).
7. Project Gutenberg
پیشینه «طرح گوتنبرگ» بهدهه 1970 باز مى‏گردد که با تبدیل متون ادبى کلاسیکِ بدون حق مؤلف به کتابهاى الکترونیک کار خود را آغاز کرد. سال ها بعد به تدریج این کتاب ها در وب قرار گرفتند. براى مشاهده مجموعه کتاب هاى «طرح گوتنبرگ» رجوع شود به: WWW.digital.library.upenn.edu این پایگاه اینترنتى از سوى دانشگاه پنسیلوانیا (امریکا) حمایت مى‏شود.
8. www.farsibooksonline.blogspot.com
9. www. sare 8002. com
10. www. banitak. com
11. www. ketabkhaneh. i8. com
12. www. avayeazad. com
13. www. khabgard. com
14. www. rezaghasemi. org
15. www. sokhan. com
16. www. hlibrary. persianblog. com
17. www. goftman. com
18. www. Irantarikh. com
19. www. al-shia. com
20. www. howzeh. net
21. www. imamalinet. net
22. www. best4u. tk
23. www. marxists. org/farsi
24. www. chbedu. org
25. www. ebookpars. com
26. www. olomrayane. 05megs. com
27. www. amirarsalan. org
28. www. ariaye. com
29. www. popalebooks. persianblog. com
30. www. bbc. co. uk/ persian/ news )4002/60/40(