لایه نگاری در بند خاک شوشتر
دکتر حسن درخشی
چکیده:
یکی از سازه های مهم آبی شهرستان شوشتر که نقش مهمی در مهار سیلابها و در عین حال با کاربردهای دیگری چون مخزن آب، آسیاب آبی عمل می کرده بند خاک است. این بند در محل انحنای نهر داریون و بعنوان bypass نهر مذکور بوده است. بعد از خاکبرداری و کاوش از این بند در داخل مخزن گمانه آزمایشی جهت لایه نگاری آن صورت گرفت با هدف اینکه دریچه های منشعب از نهر داریون به بند خاک چگونه عمل می کرده است. در این مقاله به معرفی و ساختار این مخزن آبی و انباشت رسوبات در آن بر اساس لایه نگاری پرداخته شده و عملکرد این بند مورد تحلیل قرار گرفته است.
واژه های کلیدی: بند خاک – گمانه زنی- لایه نگاری
مقدمه
کانال داریون از دهانه های آبگیر اصلی در کارون تا حدود 2 کیلومتری به سمت جنوب مسیری شمالی- جنوبی را طی می کند، بعد از این فاصله انحنایی به سمت شرق می یافته و بعد از انحنا مجدداً مسیر قبلی خود را طی می کرده است همین آگاهی سبب شده تا در انحنای داریون در فاصله دو کیلومتری جریان بعد از سر دهانه یک کانال بازدارنده bypass از آن در جهت شرق احداث گردد تا بتواند در زمانهای طغیان و یا پر آبی قسمتی از آب نهر را منحرف و به رود گرگر منتقل نماید (تصاویر شماره: 1و2)
این کانال باز دارنده بعد از عبور از بند خاک در فاصله 500 متری با عبور از پل لشکر از صخره طبیعی گذشته و با نام رقت (آب دلازین) طی مسافت حدود 5 کیلومتر به گرگر می ریخته است.
اهمیت ویژه شاخه رقت که تا قبل از پل لشکر به نام نهر بند خاک معروف است مرتبط با سازه های آبی است که بر
آب دلازین احداث شده است. این سازه ها شامل بند خاک آسیاب ها و چرخاب بند خاک ، آسیابهای پل لشکر ، پل بند لشکر ،پل شاه علی، بند شرابدار ،چرخاب گاومیش آب و بند رقت است.برنامه گمانه زنی و پیگردی بند خاک باعث گردید (تصاویر 3و4) تا این سازه آبی را دقیق تر بشناسیم در این مقاله ما تنها به معرفی و ساختار لایه نگاری که در داخل بند خاک ایجاد نمودیم پرداخته تا وضعیت آنرا از نظر، لایه بندی رسوب گذاری ، دانش هیدرولیک آن و نقشی که به عنوان یک بازدارنده در مقابل طغیان برای داریون اجرا می نموده، مشخص نماییم.
گزارش گمانه لایه نگاری T. T. 1 :
این گمانه با هدف لایه نگاری و رسیدن به کف لوکوس خاک برداری شد که البته قبل از رسیدن به خا ک بکر (کف لوکوس ) کار در تراشه T.T.1 متوقف شد که دلیل آن میزان حجم زیاد رسوبات بود (تصویر شماره 5) . بطور کلی این گمانه با ابعاد 2×2 متر در جهت شمالی – جنوبی و به فواصل 15/9 متری از لوکوس 103 و 80/2 متری از لوکوس 110 زده شد و منطبق با شبکه E4 در فضای A است طریقه کار ابتدا با نخ کشی ابعاد گمانه آزمایشی شروع گردید و بعد از نخ کشی مستند برداری شد و سپس کار برداشتن خاک گمانه به صورت متریک دنبال گردید، موقع خاک برداری گمانه سطح آن شیب نداشت چون قبلاً رسوبات شیب دار فضای A بصورت لایه ای برداشته شده بود.
در مجموع سه روز کار در گمانه آزمایشی 1 صورت گرفت و خاک آن در خاکریز واقع در آن سوی شمال غربی محوطه خاک برداری یعنی کنار جاده محوطه اهواز – شوشتر منتقل می شد.
اولین روز کار در گمانه آزمایشی 30/1 سانتیمتر خاک برداری شد که از نوع رسوبات رسی دانه درشت به همراه تعداد محدودی قلوه سنگ رودخانه ای و همچنین تنه و ریشه های درخت در گمانه وجود داشت. روز دوم ، 50 سانتیمتر خاک برداری گردید و خود گمانه در عمق 50 سانتیمتر از سطح خود به دو قسمت شمالی - جنوبی تقسیم گردید،
چرا که لایه های گمانه تنها رسوبی هستند و نیازی به برداشتن تمام رسوبات گمانه نبود و به دلیل حجم زیاد همین رسوبات رودخانه ای و نا مشخص بودن کف فضای A ، ترجیح داده شد که گمانه T.T.2 در زاویه بین لوکوس های 103و104 به ابعاد 3×2 متر ایجاد گردد تا به موازات رسیدن به کف فضای A پی همین لوکوس ها نیز مشخص گردد.
اما خود گمانه T.T.1 بعد از تقسیم آن به دو قسمت شمالی – جنوبی و 60 سانتیمتر خاک برداری کار در آن متوقف گردید. در مجموع این گمانه به عمق 10/1 متر پایین تر از سطح اولیه آن در لوکوس A خاک برداری گردید. و خود گمانه از مبنا B.M (30/1 متر ) پایین تر قرار دارد که به این ترتیب در کل 40/2 از مبنای کف گمانه 1 قرار دارد.در این گمانه هیچ سازه ای بدست نیامد و تعداد102 قطعه سفال در این گمانه بدست آمد که 20 قطعه لعاب دار به رنگ سبز تیره و روشن و 82 قطعه ساده و نخودی رنگ هستند اما این سفالها همراه با رسوبات رودخانه ای آورده شده و به همراه رسوبات در فضای آن ته نشین شده اند و به دلیل انتقال قطعه سفال توسط جریان آب اکثراً سائیده شده اند.اما نتیجه حفر این گمانه سه لایه رسوبی دوره دوم را برای ما مشخص نمود که به این ترتیب از پایین ، لایه اول حاوی رسوبات رسی دانه ریز بود، لایه دوم حاوی رسوبات قلوه سنگی و لایه سوم حاوی رسوبات رسی دانه درشت به همراه قطعات قلوه سنگی رودخانه ای و لاشه سنگی بود و این نشان می دهد که وضعیت دریچه های انشعاب بند خاک از نهر داریون چگونه عمل می کرده است
( اکنون به دلیل ایجاد کمربندی اهواز- شوشتر در سال 60 تخریب شده اند)
از آنجا که دریچه ها در دوره اول (از پایین)سالم بوده اند تنها رسوبات رسی ریز از نهر داریون به بند خاک آورده شده انددر دوره دوم وجود رسوبات قلوه سنگی رودخانه ای احتمالاً تخریب دریچه ها و طغیانی بودن نهر داریون را نشان می دهد.
لایه سوم (گمانه T.T.1 )نشان می دهد که دریچه ها در محل انشعاب از داریون احتمالاً مرمت شده منتها دیگر مثل سابق نبوده است زیرا به همراه رسوبات رسی دانه درشت، تعدادی لاشه سنگ و قطعات قلوه سنگی نیز از دریچه ها عبور کرده و در فضای A رسوب کرده اند. در کل همه این رسوبات (سه لایه ای) متعلق به دوره دوم و بویژه چند دهه اخیر می باشد.
نتیجه گیری:
لوکوس A فضایی است با عنوان مخزن اصلی که دیواره های 101 ،103 و 104 و دریچه های مسدود در این دیوارها آنرا در بر گرفته است. در انتهای دیوار 104 شکستگی موجود است که با توجه به لوکوس 136 که احتمالاً آواری است مربوط به دورة دوم، ادامه دیوار ( 104 ) که به سمت شمال غربی ادامه داشته پوشانده است . از آنجا که نهر داریون در دوره اول ساخت بند خاک دارای انحنایی بوده و در همین قسمت انحنایی، دریچه های موجود بوده که در حال حاضر از بین رفته است، این دریچه ها کار انتقال نهر داریون را به بند خاک انجام می داده و آب داریون پس از ورود به فضای A قسمتی در آن ذخیره می شده و مابقی توسط دریچه ها خارج می گردید و این دریچه ها و بویژه دریچه دوگانه در مسیر جریان فعلی نهر که اکنون تنها پی آنها موجود است. در ادامه دیوار 101 و در میان آن بصورت روباز بوده و از آن خارج می شده است، دریچه مسدود 110 ، در یک ارتفاع بالاتر و دریچه های مسدود 124، 125 حالت تنظیمی برای جریان آب و انتقال آن به زمینهای پایین دست برقرار می کرده است.
در دوره دوم در بند خاک تغییراتی ایجاد شده است ، بدین ترتیب که نهر داریون به دلیل فرسایش قسمت شرقی تخریب شده و دریچه ها از حالت تنظیمی خارج می گردد و در حالت مستقیم نهر در بالا دست آن دریچه های دیگری تعبیه می کنند. که نتیجه آن بلا استفاده ماندن دریچه های دوره اول و تخریب آنها شده است.
ایجاد دریچه های دوگانه در دوره دوم در آنسوی جانب شمالی بند خاک و ساخت دیوارهای الحاقی در جوانب آن به طوری که بقایای دیوار های 132 و 133 در قسمتهای شمالی آن سوی بند خاک ادامه دارد اتصال آنرا به لوکوس (دیوار) 109 نشان می دهد و احتمالاً دیواری دیگر در ابتدای دریچه جنوبی تا روبروی دیوار 109 ادامه داشته است اما جهت ذخیره کردن بیشتر آب در مخزن A و احتمالاً پایین بودن مقدار آب در آن باز در همین دوره ، دوره دوم اقدام به مسدود نمودن دریچه ها می کنند و تنها دریچه های روباز از بین رفته در دیوار جنوب غربی 101 (مسیر نهر فعلی) مورد استفاده قرار می گیرند و رسوبات موجود در داخل فضای A سه دوره را برای ما ترسیم می کند، (رسوبات لایه اول از بالا) دانه درشت و همراه با قطعات قلوه سنگی است و ترمیم و تنظیم ناقص دریچه های دوره دوم را نشان می دهد که دیگر مثل زمان ساخت عمل نمی کرده چرا که به همراه رسوبات رسی دانه درشت قطعات قلوه سنگی و بعضاً لاشه سنگی مشاهده می شود، در لایه رسوبی دوم که قطعات قلوه سنگی به صورت لایه ای ضخیم در مخزن آب رسوب کرده تخریب دریچه های شش گانه و طغیانی بودن نهر داریون را نشان می دهد که همین قطعات قلوه سنگی از دریچه ها عبور کرده اما لایه سوم یا لایه زیرین، رسوبات رسی دانه ریز نشان دهنده سالم بودن دریچه ها است چرا که کار انتقال آب از دریچه ها صورت می گرفته است پس بدین ترتیب رسوبات ته نشین شده در مخزن آب متعلق به دوره دوم ساختمانی در بند خاک و قطعات سفالی موجود به همراه رسوبات آورده شده و در مخزن A جا قرارگرفته اند که البته مقداری از این قطعات سفالی به همراه رسوبات از دریچه های خروجی آب در مخزن A خارج شده و در محوطه B,C,D پراکنده گشته اند .اما میزان بالای رسوبات بویژه در جانب شرقی فضای A نشان میدهد که بعضاً رسوبات از بالای دیوارها بویژه در مواقع طغیانی سرریز می شده است و شواهد رسوبی آنرا تایید می کند.
در مورد سفالها اینکه بعضی قطعات سفالی به همراه ملاط ساروج در دوره دوم ساختمانی بند خاک در بالای آنها مشاهده می شده که احتمالاً زمان ساخت آنرا از دوره ایلخانی به دورانهای جدید نشان می دهد ، در میان رسوبات نیز تعدادی قطعه ظروف سفالی متعلق به دوره صفویه با مشخصات آبی- سفید شناسایی گردیده است که این نشان دهنده استفاده از بند خاک در دورة صفویه را نیز نشان می دهد و بعد از دورة صفویه در دوره های قاجار و اوایل پهلوی نیز مورد استفاده قرار می گرفته است و تنها در سالهای اخیر(چند دهه قبل که بند تخریب و بلا استفاده مانده است)نمونه اخیر تخریب سال 1360 ه.ش توسط شهردار وقت شوشتر جهت احداث جاده کمربندی اهواز - شوشتر صورت گرفته است
بعد از تخریب دریچه ها، خود مخزن بند خاک که بعنوان Bypass عملاً از کار می افتد و با انتقال فاضلاب شهری از مجاور شمالی بند خاک نشو نمای درختان گز کهور و درختان دیگر در بند خاک عملاً به فراموشی سپرده می شود که با اقدامات اخیر کاوش باستان شناسی که دوباره بند خاک از زیر خاک بیرون آمد،
امید است با اقدامات مرمتی و احیای مجدد آن ، این آثار ارزشمند تاریخی کاربری اصلی خود را باز یابد و هم به عنوان مکان توریستی مورد باز نگری قرار گیرد.
فهرست منابع و مآخذ
1 - الیاس آذر،خسرو.خاک شناسی عمومی و خصوصی-(ارومیه، انتشارات جهاد دانشگاهی 1369 ).
2 - درویش زاده، علی .مبانی زمین شناسی ایران (تهران ،انتشارات امیر کبیر 1373 ).
3 - افشار سیستانی،ایرج. خوزستان وتمدن دیرینه آن جلد اول و دوم(تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی 1373 ).َ
4 - ذاکری حسینی،فاطمه.شناخت اجمالی قنات و سفته های باستانی شوشتر-شرکت سهامی سازمان آب وبرق خوزستان. دفتر تلفیق و سیلان منابع آب-چاپ نشده 1380 .
5 - شاه بیک،امیر و افشاریان زاده،عبدالمجید.گزارش مطالعه بررسی خاک رس اطراف شوشتر-عرب حسن و درخزینه)در استان خوزستان-سازمان زمین شناسی کشور-چاپ نشده 1362 .
6 - مقدم، عباس. گزارش گمانه زنیهای باستان شناسی در بخشهای مختلف سردهانه داریون شوشتر.گزارش چاپ نشده. 1380 آرشیو میراث فرهنگی شوشتر
7- Moghdam , Abbas. And miri , negin 2003.
"Archaeological research in the mianab plan of lowlandsusiana,south-westorn iran" ,IRAN.Vol:42
مقاله خوبی است.